Trung Quốc thành lập Khu bảo tồn thiên nhiên cấp quốc gia đảo Hoàng Nham: Mục đích, dự báo và tác động

Chú thích: Ảnh minh họa phạm vi và các khu chức năng của Khu bảo tồn thiên nhiên quốc gia Hoàng Nham do Cục Lâm nghiệp và Thảo nguyên Quốc gia Trung Quốc công bố.
(Nguồn: https://www.globaltimes.cn/page/202509/1343192.shtml)

Thông tin chung

Ngày 9/9/2025, Quốc Vụ viện Trung Quốc công bố văn bản số 87 [2025] với tiêu đề (Quyết định của Quốc vụ viện về việc phê chuẩn thành lập Khu bảo tồn thiên nhiên cấp quốc gia tại Bãi cạn Scarborough/Hoàng Nham). Một ngày sau, Cục Lâm nghiệp và Thảo nguyên Quốc gia Trung Quốc ban hành Thông cáo số 12 năm 2025, công bố chi tiết về diện tích, phạm vi, các khu vực chức năng của Khu bảo tồn này. Đây là bước đi pháp lý đáng chú ý tiếp theo của Trung Quốc tại Scaborough sau khi đã đưa ra đường cơ sở đối với bãi cạn này vào tháng 11/2024.

Bãi cạn Scarborough là rạn san hô hình móng ngựa thuộc Quần đảo Trường Sa, nằm cách đảo Luzon (Philippines) khoảng 240 km về phía Tây Bắc. Cả Philippines và Trung Quốc đều yêu sách chủ quyền đối với Bãi cạn Scarborough. Philippines khẳng định bãi cạn này nằm trong vùng EEZ của Philippines, trong khi Trung Quốc coi Scarborough thuộc quần đảo Trung Sa mà nước này yêu sách. Kể từ năm 2012, Trung Quốc đã triển khai kiểm soát thực tế tại Scaborough sau khi xảy ra đối đầu giữa lực lượng chấp pháp hai bên. Đến tháng 11/2024, Trung Quốc đơn phương công bố đường cơ sở xung quanh bãi cạn để củng cố yêu sách[1]. Trong bối cảnh đó, việc Trung Quốc tiếp tục có bước đi mới, tuyên bố thành lập Khu bảo tồn tại Scaborough càng làm dấy lên dấu hỏi về mối liên hệ giữa mục tiêu bảo vệ môi trường và ý đồ chính trị, chủ quyền của nước này đối với các khu vực tranh chấp ở Biển Đông.

Phản ứng của các bên

Về phía Philippines, sáng ngày 11/9, Bộ Ngoại giao Philippines đăng tải thông báo phản đối hành động của Trung Quốc, tái khẳng định chủ quyền của Philippines đối với Bãi cạn Scarborough, nhấn mạnh Philippines có thầm quyền duy nhất trong việc thiết lập các khu vực bảo vệ môi trường trên lãnh thổ và vùng biển có liên quan của mình. Philippines cũng kêu gọi Trung Quốc tôn trọng chủ quyền và quyền tài phán của Philippines đối với bãi cạn Scarborough, xem xét và lập tức rút lại văn bản do Chính phủ Trung Quốc ban hành, đồng thời tuân thủ các nghĩa vụ theo luật pháp quốc tế, đặc biệt là UNCLOS 1982, Phán quyết cuối cùng và ràng buộc năm 2016 của Tòa Trọng tài về Biển Đông, và Tuyên bố ứng xử của các bên ở Biển Đông DOC năm 2002.[2]

Về phía Mỹ, ngày 12/9, Bộ Ngoại giao Mỹ đăng tải thông cáo báo chí của Ngoại trưởng Mỹ Marco Rubio, khẳng định Mỹ sẽ sát cánh cùng đồng minh Philippines trong việc bác bỏ kế hoạch của Trung Quốc, đồng thời khẳng định động thái này của Trung Quốc là một nỗ lực cưỡng ép khác nhằm thúc đẩy các yêu sách lãnh thổ và hàng hải ở Biển Đông, gây thiệt hại cho các nước láng giềng, bao gồm cả việc ngăn cản ngư dân Philippines tiếp cận các ngư trường truyền thống, hành động của Trung Quốc tại Bãi cạn Scarborough tiếp tục làm suy yếu sự ổn định trong khu vực[3]. Tuyên bố ba bên Mỹ-Nhật-Hàn đưa ra sau đó cũng bày tỏ quan ngại đối với hoạt động đơn phương của Trung Quốc tại Bãi cạn Scarborough (có tuyên bố này thì nên thêm trích dẫn).

Các đồng minh của Mỹ tại khu vực cũng lên tiếng phản đối động thái của Trung Quốc, đồng thời coi đây là hành động “bạo lực pháp lý”, và Trung Quốc cần tuân thủ luật quốc tế. Ngày 15/9, Đại sứ Nhật Bản tại Philippines Endo Kazuya bày tỏ quan ngại đối với động thái của Trung Quốc. Ông Endo Kazuya cũng nhắc lại Phán quyết Biển Đông 2016, cho rằng phán quyết là “cuối cùng và có tính ràng buộc pháp lý” mà các bên cần tuân thủ. Đại sứ Úc tại Philippines Marc Innes-Brown khuyến nghị các bên tôn trọng UNCLOS và phán quyết 2016, và cho rằng ngư dân Philippines có quyền đánh bắt truyền thống tại bãi cạn. Đại sứ Canada cũng lên tiếng, cho rằng việc bảo vệ sinh cảnh biển là quan trọng, nhưng phản đối hành động của Trung Quốc, việc sử dụng danh nghĩa bảo vệ môi trường để chiếm cứ bãi cạn tranh chấp.

Về phía Trung Quốc, chiều ngày 11/9, Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc khẳng định, đảo Hoàng Nham (Scaborough) là “lãnh thổ cố hữu của Trung Quốc”, việc nước này xây dựng Khu bảo tồn thiên nhiên cấp quốc gia là công việc trong phạm vi chủ quyền, nhằm bảo vệ môi trường sinh thái, phù hợp với nội luật của Trung Quốc và luật quốc tế. Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc cũng cho rằng, đảo Hoàng Nham chưa bao giờ nằm trong phạm vi lãnh thổ của Philippines, Trung Quốc không chấp nhận sự phản đối và chỉ trích vô lý của Philippines, kêu gọi Philippines chấm dứt các hành động khiêu khích, xâm phạm và thổi phồng vô căn cứ, đồng thời tránh làm phức tạp thêm tình hình trên biển.[4] Tiếp theo, ngày 15/9, người phát ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc Lâm Kiếm chỉ trích Mỹ không phải bên tranh chấp nhưng lại can thiệp, làm bất ổn khu vực; đồng thời coi phán quyết 2016 không có hiệu lực và không mang tính ràng buộc. Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc cũng yêu cầu Mỹ không can thiệp vào vấn đề Biển Đông, khẳng định và tuyên bố sẽ tiếp tục cùng ASEAN thực thi DOC, thúc đẩy đàm phán COC, hướng tới một Biển Đông hòa bình, hữu nghị, hợp tác.

Đánh giá của học giả

Giới học giả Trung Quốc biện minh, cho rằng đây là hành động phù hợp với luật pháp quốc tế nhằm củng cố yêu sách của nước này ở Biển Đông. Học giả Ngô Sĩ Tồn (Viện Nghiên cứu Nam Hải) cho rằng, hành động của Trung Quốc thể hiện sự chuyển biến từ “nói” sang “làm”, đa dạng hoá công cụ từ biện pháp ngoại giao tới công cụ pháp lý – hành chính, nhắm tới các mục tiêu rõ ràng như Philippines, Malaysia và Việt Nam...[5] Chuyên gia các vấn đề biển của Trung Quốc Vương Hiểu Bằng nhận định, việc xây dựng Khu bảo tồn sau khi công bố đường cơ sở thể hiện quyết tâm và ý chí bảo vệ chủ quyền lãnh thổ cũng như lợi ích trên biển của Trung Quốc, đồng thời tạo ra bằng chứng “quản lý hiệu quả” đối với Hoàng Nham trên phương diện luật quốc tế.[6] Học giả Trịnh Chí Hòa (Đại học Giao thông Thượng Hải) cho rằng, Trung Quốc mong muốn tăng cường kiểm soát khu vực sau khi căng thẳng leo thang, và có thể dùng yêu cầu bảo vệ môi trường để ngăn chặn cả ngư dân Trung Quốc và ngư dân Philippines di chuyển vào Hoàng Nham, đây cũng là biện pháp nhằm hạn chế sự hiện diện của lực lượng chấp pháp Philippines[7].

Học giả Trung Quốc cũng cho rằng, hành động của Trung Quốc thể hiện cam kết và tiếng nói của nước này trong việc bảo vệ môi trường biển. Viện trưởng Viện Nghiên cứu Chiến lược phát triển biển, Bộ Tài nguyên Thiên nhiên Trung Quốc Từ Hạc Vân cho rằng, quyết định thành lập Khu bảo tồn nhằm thực hiện Tư tưởng văn minh sinh thái của Tập Cận Bình; góp phần quản lý, bảo vệ hệ sinh thái rạn san hô tại Hoàng Nham, ngăn chặn tác động và xâm hại từ hoạt động của con người; là việc thực thi quyền và nghĩa vụ mà UNCLOS và luật pháp quốc tế trao cho Trung Quốc; nhiều nước lớn cũng đã thiết lập các loại hình khu bảo tồn biển tương tự.[8] Học giả Đinh Đạc (Viện Nghiên cứu Nam Hải) nhận định, việc thành lập Khu bảo tồn nhằm củng cố tiếng nói quốc tế của Trung Quốc về các vấn đề môi trường biển; là bước đi tất yếu nhằm thúc đẩy quản lý và sử dụng biển một cách khoa học sau khi công bố đường cơ sở tại đảo Hoàng Nham; là phản ứng mạnh mẽ trước những cáo buộc vô căn cứ của một số thế lực quốc tế với chính sách môi trường của Trung Quốc ở Biển Đông; trong tương lai, Trung Quốc sẽ tăng cường giám sát và thực thi pháp luật theo các luật trong nước có liên quan, đảm bảo quản lý hiệu quả Khu bảo tồn.[9] Học giả Trần Tương Diệu cho rằng, việc làm của Chính phủ Trung Quốc là cần thiết, giúp tăng cường bảo vệ sinh thái tại các đảo ở Biển Đông, nhất là trước tình trạng Philippines chính trị hóa hoạt động ngư nghiệp, điều động tàu cá đánh bắt trái phép, làm tăng sức ép lên nguồn tài nguyên, gây tổn hại hệ sinh thái vốn dễ tổn thương của Hoàng Nham.

Tuy nhiên, nhiều học giả quốc tế đánh giá việc Trung Quốc đơn phương lập Khu bảo tồn là một phần trong chiến lược “pháp lý hóa” yêu sách, nhằm phớt lờ và làm suy yếu Phán quyết 2016. Nhà phân tích chính trị người Mỹ Gordon Chang nhận định, tuyên bố của Trung Quốc là một sự khẳng định chủ quyền “vô lý” của nước này[10]. Tương tự, giáo sư Jay Batongbacal (ĐH Philippines) cảnh báo đây là một “nỗ lực ngầm” nhằm củng cố các yêu sách tại vùng biển tranh chấp, đồng thời mở đường cho những chiến thuật hung hăng hơn – bao gồm khả năng bắt giữ ngư dân Philippines tại khu vực Scarborough dưới vỏ bọc bảo vệ môi trường[11]. Chuyên gia Raymond Powell (Dự án SeaLight, Đại học Stanford) nhận định, quyết định của Trung Quốc không phải là hành động bảo vệ môi trường, mà là động thái chiến tranh chính trị, nhằm chiếm đóng bãi cạn Scarborough, tước đi sinh kế của ngư dân Philippines trong vỏ bọc bảo vệ môi trường.[12] Chuyên gia Collin Koh (ĐH Công nghệ Nanyang, Singapore) coi đây là bước leo thang mới nhất của Trung Quốc trong cuộc chiến pháp lý nhằm áp đặt một hiện trạng chủ quyền mới ở Biển Đông[13]. Tương tự, ông Ely Ratner (cựu Trợ lý Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ) nhận định, đây là một cuộc chiến pháp lý có thể dự đoán trước của Trung Quốc tại bãi cạn Scarborough mà chính quyền Trump, các đồng minh, đối tác cần nhanh chóng bác bỏ tuyên bố gây bất ổn và bất hợp pháp này.[14]

Mục đích của Trung Quốc

Qua hành động, các phát biểu của Người phát ngôn Bộ Ngoại giao, bình luận, đánh giá của giới học giả Trung Quốc, có thể thấy mục đích của nước này trong việc đơn phương tuyên bố lập khu bảo tồn tại khu vực tranh chấp Scaborouhg bao gồm:

Thứ nhất, Trung Quốc mong muốn thông qua các biện pháp nội luật nhằm khẳng định, củng cố yêu sách chủ quyền, quyền tài phán, quyền quản lý thực tế, từng bước mở rộng kiểm soát thực địa, răn đe Mỹ và đồng minh, làm tăng áp lực với Philippines. Trung Quốc coi việc Phlippines đẩy mạnh hợp tác an ninh – quân sự với Mỹ là một đe dọa chiến lược và nguồn gốc căng thẳng. Bằng việc đơn phương thiết lập khu bảo tồn quốc gia ở Scarborough, gần tuyến hàng hải qua eo Luzon – Bashi từ Thái Bình Dương vào Biển Đông, Trung Quốc đang tìm cách kiểm soát vị trí then chốt này để hạn chế sự can dự của Mỹ, nhất là trong một kịch bản khủng hoảng eo biển Đài Loan. Đồng thời, bước đi này cũng tạo ra áp lực thực địa, buộc Philippines phải cân nhắc tổn thất quân sự – kinh tế nếu muốn dựa vào Mỹ để thách thức yêu sách của Trung Quốc, và sẽ phải nhượng bộ Trung Quốc trong các tham vấn song phương. Bên cạnh đó, động thái của Trung Quốc là nỗ lực nhằm phủ quyết Phán quyết Biển Đông 2016. Đây là bước đi của Trung Quốc nhằm tích lũy chứng cứ về việc quản lý hiệu quả Scarborough sau khi thành công kiểm soát bằng vũ lực từ năm 2012. Ngoài ra, các hành động của Trung Quốc, từ công bố đường cơ sở đến lập Khu bảo tồn là nhằm hướng tới phủ định Phán quyết, tái định nghĩa quy chế pháp lý của Scaborough như một lãnh thổ có lãnh hải riêng, từ đó hạn chế hoạt động đánh bắt truyền thống của ngư dân Philippines và các nước khác.[15]

Thứ hai, Trung Quốc muốn xây dựng và khẳng định hình ảnh “cường quốc xanh”, thể hiện vai trò dẫn dắt hợp tác phát triển bền vững trên biển cũng như ngăn chặn các rủi ro pháp lý từ vấn đề môi trường biển. Sau khi đã chiếm đóng, cải tạo đảo, quân sự hóa, việc thiết lập Khu bảo tồn giúp Trung Quốc thể hiện vai trò thúc đẩy bảo tồn biển, giảm thiểu các cáo buộc đánh bắt hủy diệt, hủy hoại san hô, tàn phá các thảm thực vật biển. Bên cạnh đó, việc thiết lập khu vực bảo tồn này cũng cho phép Trung Quốc triển khai các hoạt động thu thập dữ liệu, điều tra, phân tích, công bố các báo cáo môi trường biển tại khu vực, làm cơ sở để ngăn chặn việc Philippines có thể tạo thêm rắc rối pháp lý, sử dụng vấn đề môi trường biển để tiếp tục kiện Trung Quốc ra Tòa Trọng tài lần thứ hai. [16]

Dự báo

Từ hành động của Trung Quốc có thể thấy, dựa trên các cơ sở pháp lý và quy định nội bộ về khu bảo tồn thiên nhiên, khu bảo tồn thiên nhiên biển cùng Luật Hải cảnh 2021, việc lập khu bảo tồn cấp quốc gia ở bãi cạn Scarborough có thể là bước đệm cơ sở để Trung Quốc tiếp tục siết kiểm soát thực địa theo các bước sau: (i) Phân vùng lõi–đệm–thực nghiệm, đóng cửa khu lõi và chỉ cho phép một số hoạt động khoa học được phê duyệt; đồng thời cơ quan phê chuẩn có thể xác lập vành đai bảo vệ quanh Khu bảo tồn, tăng tầng nấc kiểm soát, theo Điều 18 của Quy định về khu bảo tồn thiên nhiên, và hạn chế xây dựng trong lõi/đệm (Điều 32) cũng như quy trình báo cáo/kiểm soát người nước ngoài vào khu bảo tồn (Điều 31)[17]; (ii) Tạo lí do giải thích cho việc lực lưởng hải cảnh Trung Quốc có thể lên tàu kiểm tra, tạm giữ/áp giải, ra lệnh dừng/đổi hướng/kéo tàu, buộc tháo dỡ vật thể, và đặc biệt khoanh vùng “khu an ninh hàng hải tạm thời” để hạn chế hoặc cấm tàu thuyền/người qua lại hoặc lưu lại trong vùng Trung Quốc tuyên bố quản lý khi thực hiện các hoạt động hỗ trợ việc thực thi “bảo tồn”[18] tại khu vực xác lập.

Ngòai những hành động nêu trên, Chính quyền Trung Quốc còn có thể tiến hành cắm mốc, đặt phao/biển báo và thiết bị bảo vệ, quy hoạch ranh giới và công bố bản đồ, áp dụng chế độ giấy phép cho nghiên cứu, khảo sát, du lịch, cấm/siết chặt khai thác thủy sản và hoạt động gây hại, và ra lệnh tháo dỡ công trình “trái phép” trong ranh giới bảo tồn; thiết lập khu du lịch sinh thái có kiểm soát để tăng hiện diện dân sự. Ngoài ra, Trung Quốc cũng có thể tiến hành bồi đắp thực thể này và xây dựng thêm các cơ sở hạ tầng trái phép với lý do để quản lý tốt hơn Khu bảo tồn, tạo thuận lợi cho các lực lượng chấp pháp và các nhà khoa học hiện diện lâu hơn để phục vụ quản lý hành chính và lợi ích khoa học.

Tác động

Những động thái, bước đi nêu trên của Trung Quốc đã và đang tạo ra tác động tới diễn biến tình hình Biển Đông trên nhiều phương diện, trong đó gồm có:

Thứ nhất, việc Trung Quốc thiết lập Khu bảo tồn sẽ thu hẹp không gian khai thác ngay tại bãi cá truyền thống do cơ chế phân vùng lõi–đệm–thực nghiệm: khu lõi có thể bị đóng hoàn toàn, vùng còn lại phải xin phép, trong khi toàn khu được công bố rộng 3.523,67 ha (vùng lõi: 1.242,55 ha, thử nghiệm: 2.281,12 ha) với mục tiêu bảo vệ hệ san hô, từ đó hợp thức hoá việc hạn chế tiếp cận của tàu cá nước khác. Điều này sẽ ảnh hưởng nghiêm trọng tới quyền đánh bắt cũng như đi lại của ngư dân các nước trong khu vực, đặc biệt là Philippines và Việt Nam[19]. Vì theo bản đồ, toàn bộ vành đai phía Đông Bắc của Bãi cạn Scarborough được phía Trung Quốc chỉ định là khu vực bảo tồn, và có thể sử dụng Điều 18 trong “Điều lệ Khu bảo tồn thiên nhiên” nhằm cấm việc tàu thuyền, phương tiện nước ngoài đi vào khu lõi của khu bảo tồn nếu không có sự chấp thuận.[20]

Thứ hai, bước đi này của Trung Quốc có thể đẩy các va chạm liên quan tới tranh cãi quyền tiếp cận sang mâu thuẫn và xung đột thực thi pháp luật liên quan tới chủ quyền khi Trung Quốc tăng cường bắt giữ, trừng phạt pháp lý ngư dân, tàu thuyền Việt Nam với lý do vi phạm Khu bảo tồn[21]. Điều này đặt ra tiền lệ xấu với các khu vực tranh chấp, đẩy các bên liên quan đứng trước áp lực phải thừa nhận quy định của Trung Quốc hoặc đối mặt với nguy cơ va chạm, thậm chí xung đột trên biển với một đối thủ mạnh hơn.

Thứ ba, động thái này có thể tạo ra tiền lệ, trở thành mô hình được Trung Quốc nhân rộng và đơn phương áp dụng ở các khu vực khác Trung Quốc đang nắm thực địa, đặc biệt là Hoàng Sa và một số thực thể ở Trường Sa.

Kết luận

Hành động của Trung Quốc khi đơn phương tuyên bố thành lập Khu bảo tồn thiên nhiên quốc gia Hoàng Nham tại bãi cạn tranh chấp Scaborough không đơn thuần là biện pháp môi trường. Thực chất, đây là một bước đi chiến lược mới của Trung Quốc trong tranh chấp Biển Đông, sử dụng “vỏ bọc” bảo tồn sinh thái để củng cố yêu sách chủ quyền, tạo công cụ mềm đối phó sức ép từ Philippines, Mỹ và quốc tế. Vì vậy, tác động từ những hành động mới của Trugn Quốc không chỉ dừng ở Scarborough, mà nó còn có thể ra ảnh hưởng sâu rộng đến cục diện tranh chấp, luật pháp quốc tế, môi trường an ninh khu vực và lợi ích các bên.

Ngoài ra, việc Trung Quốc thành lập Khu bảo tồn thiên nhiên quốc gia tại Scaborough cũng phản ánh bước điều chỉnh quan trọng trong cách thức quản lý và khẳng định yêu sách chủ quyền của nước này tại Biển Đông: từ biện pháp kiểm soát thực địa sang kết hợp công cụ pháp lý – hành chính và môi trường. Những hành động này không chỉ gia tăng sự phức tạp của tranh chấp, mà còn đặt ra thách thức rất lớn đối với các cơ chế hợp tác khu vực và luật pháp quốc tế. Trong bối cảnh cạnh tranh chiến lược nước lớn ngày càng gay gắt, bãi cạn Scarborough cso thể tiếp tục là điểm nóng thử thách năng lực ứng xử khôn khéo, kiềm chế và thúc đẩy đối thoại giữa các bên liên quan nhằm duy trì ổn định, tránh leo thang căng thẳng ở Biển Đông. Trong quá trình đó, ASEAN cần thấy một Trung Quốc có các hành động thể hiện tôn trọng luật pháp và cam kết quốc tế, có nhiều hành động đóng góp cho thúc đẩy ổn định và phát triển môi trường ỏ Biển Đông thay vì chỉ có các cam kết chính trị và những bước đi làm phức tạp thêm tình hình./.

Trịnh Long

[1] https://www.reuters.com/business/aerospace-defense/what-is-scarborough-shoal-what-is-china-planning-there-2025-09-11/

[2]https://dfa.gov.ph/dfa-news/statements-and-advisoriesupdate/37142-dfa-statement-on-china-s-recent-approval-of-the-establishment-of-a-nature-reserve-in-bajo-de-masinloc

[3] https://www.state.gov/releases/2025/09/on-scarborough-reef/

[4]https://baijiahao.baidu.com/s?id=1842952983246656932&wfr=spider&for=pc

[5] https://www.guancha.cn/WuShiCun/2025_09_21_790820.shtml

[6] https://www.takungpao.com/news/232108/2025/0911/1121125.html

[7]https://www.scmp.com/news/china/diplomacy/article/3325047/china-plans-nature-reserve-contested-scarborough-shoal

[8]https://export.shobserver.com/baijiahao/html/980572.html

[9]https://world.huanqiu.com/article/4OH0lfZZs4N

[10]https://x.com/GordonGChang/status/1965947063339987219

[11]https://www.reuters.com/world/china/philippines-slams-chinas-plan-nature-reserve-disputed-shoal-2025-09-11/